Faaqidaad! Riwaayaddii: Xorriyo Nin Geyaa Ha Guursado! ama “Xorriyo”!

Riwaayaddii: Xorriyo Nin Geyaa Ha Guursado! ama “Xorriyo”

Abwaan: Maxamuud Cabdillaahi Ciise “Sangub”

Hordhac

Rubuc qarni ka hor, xilli Soomaalidu ahayd qaran sharaf iyo haybad weyn ku dhex leh quruumaha dunida ayuu abwaan Soomaaliyeed curiyey riwaayad caan-baxday. Wuxuu magac uga dhigay Xorriyo Nin Geyaa Ha Guursado, markii la soo gaabiyey waxay ku caan baxday magaca “Xorriyo‟, Waana magaca qalanjada Riwaayadda.

Magaca buuxa ee ah “Xorriyo Nin Geyaa Ha Guursado‟ waxaa ku jira duur-xul qota dheer. Duur-xulku wuxuu ka mid yahay farsamooyinka lagu qurxiyo hal-abuurka suugaanta. Xorriyo waxay safka hore ka gashay dhawrka Riwaayadood ee ugu caansan riwaayadihii soo maray masraxa Soomaalida.

*********************************

Maxay ahaayeen sababaha caawiyey inay sidaa u caan-baxdo? Maxay ka hadlaysaa riwaayaddani? Habkee ayay u soo bandhigaysaa waxa ay ka hadlayso? Waa maxay suugaan-bilayaasha ama farsamooyinka suugaaneed ee uu adeegsaday mu’allifku? Sidee bay u saamaysay geeddi-socodkii taariikhda Soomaaliya? Maxaa lagu bogaadin karaa maxaase lagu dhaliili karaa? Maxaan waqtigan u xulannay Xorriyo iyo faaqidaddeeda? Waa maxay casharka aan ka baran karayno? intan ba qoraalka buugga M.D.Afrax ayaa u faaqidaaya si qoto-dheer.

Xulashada Xorriyo iyo Xeel-dheerida Magaca!!

Aan ku bilowno kana tilmaan-qaadanno magaca Riwaayadda:

“Xorriyo‟ waa magaca Riwaayaddan waana magaca qalanjada sheekadu ku socoto. Waa magaca sarbeeb ahaan loo adeegsanayo. Sarbeebtu guud ahaan waa farsamo ay si joogta ah u adeegsadaan hal-abuurka suugaanta, dunida oo dhan. Soomaaliduna aad ayay ugu horreeyaan.

Dadka Soomaaliyeed si weyn ayay ugu indha furan yihiin fasiraadda sarbeebta suugaanaysan. Mararka qaar meel aan sarbeebi ku jirin ayay dadku sarbeeb ahaan u fasirtaan si ay ugu duwaan micnaha ay doonayaan ama meesha ay iyagu jecel yihiin. Waa halka laga yidhi “farta iyo meesha bugtaa is og”. Shaqo-suugaaneedda qiimaha leh na astaameheeda waxaa ka mid ah in ay dadka siiso fursad ay kaga sii shaqaysiiyaan maskaxdooda iyo mala-awaalkooda.

Siyaalaha kala duwan ee suugaanleyda Soomaaliyeed sarbeebta u adeegsadaan bulsha-weyntuna la baratay, waxaa ka mid ah in dalka iyo qaranimadiisa lagu qofeeyo ama lagu maldaho gabadh aad u qiima badan oo la wada jecel yahay. Riwaayadda Xorriyo waxay raacaysaa waddadaas la isla yaqaan.

Waxaa jira sababo muhiim ah ama ujeeddooyin uu qoraagu mudnaanta siiyey si looga faai’deysan karo kadib soo bandhigidda qoraalkan. Marka la soo ururiyo, ujeeddooyinkaas waxaa ka mid ah:

1.      In da’yarta sawir laga siiyo, da’weyntana la xasuusiyo, sidii ay u ekaayeen riwaayadihii beri-samaadka.

2.      In qoraal lagu badbaadiyo, intii suurtagal ah, dhaxalkaas qaaliga ah ee sii dabargo’aya.

3.      In la muujiyo, lana diiwaan galiyo ilbaxnimadii ay beri gaadheen dadkani . Taas oo ay muuqato in uu soo dhow yahay waqti aan la rumaysan doonin, raad-cadna laga hayn.

4.      In la helo qoraallo qaan-gaadh ah oo noqon kara tusaale looga tilmaan-qaato habka halabuurnimo ee loo xardho faaqidaad suugaaneedda af-Soomaaliga ku qoran, waayo tusaale-bixintani waxay si gaar ahaaneed ugu faa’idaynaysaa da’yarta Soomaaliyeed ee ay ku duugan tahay hibada suugaaneed ee hal-abuurka qalinka, kuwaas oo baahi weyn u qaba qoraallo waaya-arag oo ay ku daydaan.

5.      In dadka la xasuusiyo kaalintii muhiimka ahayd ee ay ku jireen fanka iyo suugaanta Soomaaliyeed iyo sidii ay bulshada u baraarujin jireen uga na digi jireen xuma-falka laga dhaxli karo cawaaqib-xumo dambe.

Xorriyo: Taariikh kooban iyo Tilmaan Guud

Xorriyo waxay soo if-baxday horraantii 1980kii. Waxay ahayd tii ugu magac dheerayd riwaayadihii sannadkaas soo baxay. Waxaa soo bandhigtay kooxdii ka tirsanayd Hoballadii Waaberi oo ahayd hormuudkii fanka Soomaaliyeed ee berigaas.

Waxaa isugu tagey dhawr iyo labaatan jilaa oo wada caan ah. Waxaana safka hore kaga jirey Saado Cali Warsame (Xorriyo), Faynuus Shiikh Daahir (Gardarro), Maxamed Axmed Kuluc (Gama’diid), Cabdi Cali Baacalwaan (Sulub), Xaawo Caaji (Saxarla’), Saalax Qaasim Naaji (Sama-wade), Maxamed Cumar Huryo (Af-dhabaandhab), Faarax Guuleed (Sibra-gooye), Cumar Rooraaye (Horseed) iyo Mu’allifka riwaayadda, Abwaan Sangub, oo qudhiisu jilitaanka qayb libaax ka qaatay, sidii caadada u ahayd badi mu’allifiinta Masraxa Soomaalida.

Halkii ugu horreysey ee lagu soo bandhigay waxay ahayd Magaalada Boorame oo saddex habeen lagu celceliyey. Waxaa ku xigtey Gabiley, ka dibna waxay barrowsinka dhigatay Hargeysa, Halkaas oo lagu celcelnayey illaa 15 habeen, codsiga dadweynaha awgiis.

Intaa ka dib Riwaayaddu waxay u ambabaxday gobollada dhexe iyo kuwa koonfur. Waxaa lagu dhigay Magaalooyinka ku teedsan laamiga dheer ee Muqdisho taga, sida Burco, Laas-caanood, Garoowe, Gaalkacyo, Dhuusa-marreeb, Baladweyne illaa Buulo-burde. Halkaa markii ay maraysey ayaa waxaa magaalada Jawhar uga horyimid ciidan loo soo diray in ay joojiyaan.

Muddadii ay socotey iyo magaalooyinkii laga soo dhigay ba, Xorriyo waxay la kulantay soo dhaweyn xad-dhaaf ah, dadku waxay u xiiseeyeen si aan caadi ahayn, halkii ay tagtaba waxay ugu tageysey ummaddii oo heegan u ah, qof kastaana sii diyaarsaday rikoodh uu ku duubto. Runtii waxa ay noqotay waxa keliya ee afka lagu wada hayo, waxaana laga sameeyey fasiraado kala duwan.

Si kastaba ha ahaatee Xorriyo dib dambe looma soo bandhigin. Dadka ugu badan ee ay gaadhey waxay ku gaadhey cajaladihii daawatadu ku qabsadeen oo meel walba ku faafay, dalka gudihiisa iyo dibaddiisaba.

Joojintii la joojiyey iyo kacaan-diidkii lagu tilmaamay ayaa waxay abuureen xiise hor leh oo qof kastaa jeclaystay inuu mar uun indhaha saaro, waxa ay noqotay hadiyadda ugu qaalisan ee loo diro dadkii joogey dalka dibaddiisa.

Xorriyo waxaa lagu tilmaami karaa Riwaayad cajalad yar lagu tabiyo tii ugu faafidda badnayd ugu na caansanayd. Soomaalida magaalo-galeenka ah ma filayo in uu ku jiro qof waqtigaas qaan-gaadh ahaa oo aan Riwaayaddaas magaceeda maqlin.

Caan-baxaas aan caadiga ahayn waxaa caawiyey xilliga ay ku soo beegantay oo ahaa xilli uu si weyn u xoogeystey dareenkii mucaaradnimo ee lagaga soo hor jeedey xukunkii Maxamed Siyaad Barre. Wuxuu ahaa xilligii ay soo baxday si weynna dadku u xiiseeyey suugaantii ka horjeeddey taliskii jirey; taas oo si badheedh ah albaabka ugu furtay Miimleydii caanka ahayd ee Khaliif Shiikh Maxamuud iyo Silsiladdii ka dhalatay ee Hurgumo.

Waxaa sida oo kale ka sii dhalatay Silsiladdii Deelley ee iyana sida weyn u shaac-baxday. Wuxuu ahaa xilligii ay bilowdeen jabhadahii hubaysnaa iyo hadaaqii mucaaradnimo ee lala wada badheedhay, ka dib kolkii ay dabacday gacantii birta ahayd ee taliskii milatariga ahaa.

Mar kale si kooban, laba sababood ayaa loo aanayn karaa caan-bixiddii Xorriyo.

Tan hore waa mamnuuciddii ay dowladdu mamnuucday iyo micnihii siyaasadeed ee dadweynuhu u fasirtay. Waxaa muuqata ujeeddaddii mamnuuciddaas laga lahaa in ay cayn-wareegtay ama isu rogtay dhanka kale (Cagsiga).

Tan labaad, oon qudheedu taa hore ka durugsanayn, waa mowduuca Riwaayadda oo dacal ka xadanteeyey dareen dadweynaha ku jirey. Waxaa laga dhigtay fursad la isaga neefiyo naqaskii dhaliilidda xukumaadda jirtay, taas oo in badan dadka lagu cabbudhinaayey!

Qisada riwaayadda

Silsiladda dhacdooyinka Riwaayadda waxaa saldhig u ah colaad ka dhex oogan laba dhinac oo is haya: dhinac shar-wadeen ah iyo mid xuma-diid ah. Qolada hore waxaa mayalka u haya islaan la yiraahdo Gardarro, waa (Faynuus Shiikh Daahir) iyo afar wiil oo ay dhashay. Qolada labaadna waxaa hormuud u ah gabadh lagu magacaabo Xorriyo waa (Saado Cali Warsame) iyo eheladeeda.

Fikradda riwaayadda: Maxay tabinaysaa Xorriyo?

Xorriyo waxaa lagu tilmaami karaa Riwaayad hadaf leh, Riwaayad dhambaal sidda, Riwaayad taariikheed, iyo Riwaayad siyaasadeed. Qisadeeda waxaa saldhig u ah loollanka labada dhinac oo is haya, sidii aan hore u soo xusnay.

Waxay ku kala abtirsadaan shar-wadeen iyo xuma-diid. Falsafad ahaan, fikradda Riwaayadda tiir-dhexaadka u ah waxay salka ku haysaa loollanka soo-jireenka ah ee mar kasta iyo meel kasta ka dhex oogan samaha iyo xumaha, ama sharka iyo khayrka, tan iyo waagii bini-aadmigu hindisay fanka riwaayado-samaynta, mowduucani wuxuu ahaa udub-dhexaadka mu’allifiintu ka dul dhisaan Riwaayadahooda.

Heerka guud, Xorriyo waxay ka tarjumaysaa falsafad-nololeed ku dhisan loollanka xumaha iyo samaha. Marka hoos loo soo dego ma adka in la fahmo dulucda Riwaayaddan in ay tahay siyaasad lagu maldahayo Suugaan-bilayaal toolmoon.

Aragtida

Marka la soo koobo, Xorriyo waxay ahayd riwaayad hanaqaad ah. Dhinacyada uu mu’allifku hibada weyn ku muujiyey waxaa ka mid ah hannaanka uu u dhisay haasaawaha riwaayadda. Afka suugaanaysan iyo oraahaha koobkooban ee ay laba-lisayaan matalayaasha riwaayaddu sidii kubbad ay isu dhiidhiibayaan ciyaartoy xul ah. Wuxuu ka hufay hadalkii badnaa ee lagu harraadi jirey.

Waxaa kaloo bogaadin mudan sida mu’allifku u soo miirtay mincne casri ah na ugu xambaariyey sooyaalkii ummadda iyo suugaan-hiddeed ku daabacan dubaaqa daawatada. Waxaa iyana hoos-ka-xarriiqid mudan xilka waddaniga ah ee uu dhabarka u ritey xilli ay caado noqotay in mowduuca riwaayaduhu caashaq uun ku meeraysto. Waxay ahayd caado ay xoojisey cabsidii laga qabey riwaayado cabbiraya arrimaha xasaasiga ah ee lugta la gali kara siyaasad iyo maamul dowladeed.

Waxaa bogaadin mudan koob-koobidda hadalka iyo adeegsiga sarbeebta oo labaduba fursad siiyey fasiraadda dadweynaha iyo ka-fekersiinta bulshada. Way fiicantahay abwaanku in aanu dadkiisa ka dhigin “damiin far waaweyn wax loogu dhigayo”, in kastoo dhanka kale casrigan laga tagey caadadii ahayd cuslaynta suugaanta iyo caad-saarka laga badbadiyey.

Xorriyo iyo mu’allifkeeda waxaa jira laba qolo oo marka aan loo fiirsan la moodayo in ay wax u dhimeen, hayeeshee aan wax u dhimin balse wax u taray, iyagoon ku talagalin. Waa dowladdii riwaayadda mamnuucday iyo dadweynihii ka weeciyey ujeeddadii abwaanku ugu talagalay. Labaduba waxay sababeen Xorriyo inay noqoto riwaayad taariikhda gashay, dadka saamayn weyn ku reebtay, degdegna u caan baxday. Abwaanku wuxuu ku ammaanan yahay awoodda uu u yeeshay falkinta riwaayad abuuri karto aragtiyo sidaa u kala duwan; riwaayad u adeegi karta himilooyin ka sii qota dheer kuwii loogu tala galay.

Haddaan dhanka kale u rogno, dhinacyadaas badan oo ay ka dhisnayd riwaayaddii Xorriyo micneheedu ma aha inay ahayd biya-kama-dhibcaan aan dhaliil lahayn. Ma dhici karto in wax dhaliil ah laga waayo shaqo fan iyo suugaaneed. Dulduleellada Xorriyo waa kuwo idil ahaan ka dhalanaya quwadda la wada dul dhigay dhanka hadalka uun, waxaana ka mid ah:

1. Muujin la’aanta dabciga iyo dareenka hoose ee qof kastoo ka mid ah qofafka (characters) Riwaayaddu ku socoto. Waxaa xoogga la saaray uun qofku waxa uu ku hadlo. Waxaa la illaawey in laga bixiyo sawir cad oo daawatada bara dabciga u gaarka ah iyo sida dareenkiisu marba isu beddelayo, bini aadan ahaan. Marka Xorriyo laga reebo xitaa ma jiro qof loogu yeerayo magaciisii jilitaanka, wallow uu furitaanka hore ninka riwaayadda qaddimayaa (Maxamuud Duwane) qof walba noo sheegayo magaca uu riwaayadda ku jilayo.

2. Silsiladda riwaayadda (plot) habka la isu surayo iyo qaabka falalku isaga daba dhacayaan ma laha diirrimaad iyo xiisa-galin u dhigma dhumucda ay leedahay fikaradda ama qisada riwaayaddu ku dhisantahay. Dhinaca xuma-diidku (Xorriyo iyo eheladeed) si bay u taag daran yihiin oo firfircooni la’yihiin, illaa ay si kadis ah qolada kale u xirxiraan. Waxaa la moodaa inay jiraan muuqaallo laga boodey oo riwaayaddu u dhutinayso.

3. Gabood-falka iyo gardarrada ay ka gilgilanayaan ehelada Xorriyo waxaa la moodaa inay ku kooban tahay gabadha afarta nin wada guursadeen, halkii ay ahayd in xumaanta weyn ee laga dhiidhiyey ay u muuqato dhaca iyo af-duubka loogu xoog-sheegtay gabadha; guurka iyo afarta nin waa xumaan labaad oo ay dhashay tan hore. Micnaha dalka xoogga lagu qabsaday ayaa ah hooyada xuma-falka. Sida xun ee loogu tagrifalayna waa ubadkii hooyadaasi dhashay. Halka lagu heesayo “gabadhayada, afar nin inay guursadaan, diidnay”, waa sax, waxayse ahayd inay ka horrayso “gabadhayada in la xoogo diidnay!”

Dhalliilahaas caadiga ah marka dhinac la iska dhigo, shaki kuma jiro “Xorriyo” inay tahay shaqo fan oo qiime sare leh, istaahishana qaddarin iyo bogaadin, xagga qaabka iyo nuxurkaba. Nuxur ahaan, mu‟allifku ujeeddo kasta ha ka lahaado, waxay doonto ha noqoto fikraddii uu rabey in uu ku cabbiro, suurtagal ha noqoto inay ogaan-la`aan ugu soo fateheen ilaha maanka dahsoon (subconsciousness), waxse aanu shaki ku jirin Xorriyo inay daaha ka rogtey dood ummadda qaaye weyn u leh. Waxay ku guulaysatay dhaqaajinta dareenka dadweynaha. Maxaa yeelay waxay xoqday boog xanuun ku haysey xiska bulsho-weynta. Waa taa tan ay ku mutaysatay inuu dadku xabadka ku qaato ama ka xiisa goyn waayo.

Wallee Xorriyaay xaq baa imanoo

Xalaal meherkaagu wuu noqon hooooooooy!!

Riwaayaddii: Xorriyo Nin Geyaa Ha Guursado! ama “Xorriyo”

Abwaan: Maxamuud Cabdillaahi Ciise “Sangub”

Soo baxday sannadkii: 1980kii

Qore: Dr. Maxamed Daahir Afrax

S/G: Amina Galaydh